گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد بیست و هفتم
108 ) سوره کوثر این سوره در مکه نازل شده و داراي 3 آیه است )
اشاره
ص : 367
محتوي و فضیلت سوره"کوثر"
مشهور این است که این سوره در"مکه"نازل شده است ولی بعضی احتمال مدنی بودن آن را داده اند،این احتمال نیز داده
شده است که این سوره دو بار نازل شده یک بار در مکه و بار دیگري در مدینه،ولی روایاتی که در شان نزول این سوره وارد
شده،قول مشهور را که این سوره مکی است تایید می کند.
در شان نزول این سوره می خوانیم:"عاص بن وائل"که از سران مشرکان بود،پیغمبر اکرم ص را به هنگام خارج شدن از
مسجد الحرام ملاقات کرد، و مدتی با حضرت گفتگو نمود،گروهی از سران قریش در مسجد نشسته بودند و این منظره را از
دور مشاهده کردند،هنگامی که"عاص بن وائل"وارد مسجد شد به او گفتند:با که صحبت می کردي؟گفت:با این مرد"ابتر"!
اللّ "پسر پیغمبر اکرم ص از دنیا رفته بود،و عرب کسی را که پسر نداشت"ابتر"
􀀀
این تعبیر را به خاطر این انتخاب کرد که"عبد ه
(یعنی بلا عقب)می نامید، و لذا قریش این نام را بعد از فوت پسر پیغمبر براي حضرت انتخاب کرده بود(سوره فوق نازل شد و
.( پیغمبر اکرم ص را به نعمتهاي بسیار و کوثر بشارت داد،و دشمنان او را ابتر خواند) ( 1
اللّ "نیز
􀀀
توضیح اینکه:پیغمبر اکرم ص دو فرزند پسر از بانوي اسلام خدیجه داشت:یکی"قاسم"و دیگري"طاهر"که او را"عبد ه
می نامیدند،و این هر دو در مکه از دنیا رفتند،و پیغمبر اکرم ص فاقد فرزند پسر شد،این موضوع زبان بدخواهان قریش را
گشود،و کلمه"ابتر"را براي حضرتش انتخاب
ص : 368
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 549 -1
.( کردند ( 1
آنها طبق سنت خود براي فرزند پسر اهمیت فوق العاده اي قائل بودند، او را تداوم بخش برنامه هاي پدر می شمردند،بعد از
این ماجرا آنها فکر می کردند با رحلت پیغمبر اکرم ص برنامه هاي او به خاطر نداشتن فرزند ذکور تعطیل خواهد شد و
خوشحال بودند.
قرآن مجید نازل شد و بطرز اعجازآمیزي در این سوره به آنها پاسخ گفت، و خبر داد که دشمنان او ابتر خواهند بود،و برنامه
اسلام و قرآن هرگز قطع نخواهد شد،بشارتی که در این سوره داده شده از یک سو ضربه اي بود بر امیدهاي دشمنان اسلام،و
اللّ ص که بعد از شنیدن این لقب زشت و توطئه دشمنان قلب پاکش غمگین و
􀀀
از سوي دیگر تسلی خاطري بود به رسول ه
مکدر شده بود.
در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثی(از پیغمبر اکرم ص)آمده است:
اللّ من انهار الجنه،و اعطی من الاجر بعدد کل قربان قربه العباد فی یوم عید،و یقربون من اهل الکتاب و
􀀀
من قرأها سقاه ه
المشرکین:
"هر کس آن را تلاوت کند خداوند او را از نهرهاي بهشتی سیراب خواهد کرد،و به عدد هر قربانی که بندگان خدا در روز
عید(قربان)قربانی می کنند، و همچنین قربانی هایی که اهل کتاب و مشرکان دارند،به عدد هر یک از آنان اجري به او می
.( دهد" ( 2
نام این سوره(کوثر)از اولین آیه آن گرفته شده است.
***
ص : 369
1) پیغمبر اکرم صاحب فرزند ذکور دیگري بنام"ابراهیم"از"ماریه قبطیه" در مدینه در سال هشتم هجرت شد،ولی اتفاقا او -1
نیز قبل از آنکه به دوسالگی برسد چشم از دنیا پوشید و وفات او قلب پاك پیامبر(ص)را آزرد.
. 2) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 548 -2
[ [سوره الکوثر ( 108 ): آیات 1 تا 3
اشاره
( شانِئَکَ هُوَ اَلْأَبْتَرُ ( 3 􀀀 اكَ اَلْکَوْثَرَ ( 1) فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ اِنْحَرْ ( 2) إِنَّ 􀀀 إِنّ أَعْطَیْن
􀀀
ا ;lt;br/gt منِ اَلرَّحِیمِ 􀀀 اَللّ اَلرَّحْ
􀀀
بِسْمِ هِ
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده مهربان 1-ما به تو کوثر(خیر و برکت فراوان)عطا کردیم.
-2 اکنون که چنین است براي پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن.
-3 مسلما دشمن تو ابتر و بلا عقب است.
تفسیر:
ما به تو خیر فراوان دادیم
روي سخن در تمام این سوره به پیغمبر اکرم ص است(مانند سوره و الضحی و سوره ا لم نشرح)و یکی از اهداف مهم هر سه
سوره تسلی خاطر آن حضرت در برابر انبوه حوادث دردناك و زخم زبانهاي مکرر دشمنان است.
ص : 370
اكَ الْکَوْثَرَ ). 􀀀 إِنّ أَعْطَیْن
􀀀
نخست می فرماید:"ما به تو کوثر عطا کردیم"( ا
"کوثر"وصف است که از"کثرت"گرفته شده،و به معنی خیر و برکت فراوان است،و به افراد"سخاوتمند"نیز"کوثر"گفته می
شود.
در اینکه منظور از"کوثر"در اینجا چیست؟در روایتی آمده است که وقتی این سوره نازل شد پیغمبر اکرم ص بر فراز منبر رفت
و این سوره را تلاوت فرمود،اصحاب عرض کردند:این چیست که خداوند به تو عطا فرموده؟گفت:
.( نهري است در بهشت،سفیدتر از شیر،و صافتر از قدح(بلور)در دو طرف آن قبه هایی از در و یاقوت است"... ( 1
در حدیث دیگري از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:"کوثر نهري است در بهشت که خداوند آن را به پیغمبرش در عوض
اللّ که در حیات او از دنیا رفت)به او عطا فرمود.
􀀀
فرزندش(عبد ه
بعضی نیز گفته اند:منظور همان"حوض کوثر"است که تعلق به پیامبر ص دارد و مؤمنان به هنگام ورود در بهشت از آن
.( سیراب می شوند ( 2
بعضی آن را به نبوت تفسیر کرده،و بعضی دیگر به قرآن،و بعضی به کثرت اصحاب و یاران،و بعضی به کثرت فرزندان و ذریه
که همه آنها از نسل دخترش فاطمه زهرا ع به وجود آمدند،و آن قدر فزونی یافتند که از شماره بیرونند،و تا دامنه قیامت
.( یادآور وجود پیغمبر اکرمند،بعضی نیز آن را به "شفاعت"تفسیر کرده و حدیثی از امام صادق در این زمینه نقل نموده اند ( 3
تا آنجا که"فخر رازي"پانزده قول در تفسیر"کوثر"ذکر کرده است، ولی ظاهر این است که غالب اینها بیان مصداقهاي روشنی
از این مفهوم وسیع
ص : 371
. 1 و 2) مجمع البیان جلد 10 صفحه 549 -1
3) "همان مدرك". -2
-3
و گسترده است،زیرا چنان که گفتیم"کوثر"به معنی"خیر کثیر و نعمت فراوان" است،و می دانیم خداوند بزرگ نعمتهاي
فراوان بسیاري به پیغمبر اکرم ص ارزانی داشت که هر یک از آنچه در بالا گفته شد یکی از مصداقهاي روشن آن است،و
مصداقهاي بسیار دیگري نیز دارد که ممکن است به عنوان تفسیر مصداقی براي آیه ذکر شود.
به هر حال تمام مواهب الهی بر شخص پیغمبر اکرم ص در تمام زمینه ها حتی پیروزیهایش در غزوات بر دشمنان،و حتی
علماي امتش که در هر عصر و زمان مشعل فروزان قرآن و اسلام را پاسداري می کنند،و به هر گوشه اي از جهان می
برند،همه در این خیر کثیر وارد هستند.
فراموش نباید کرد این سخن را خداوند زمانی به پیامبرش می گوید که که آثار این خیر کثیر هنوز ظاهر نشده بود،این خبري
بود از آینده نزدیک و آینده هاي دور،خبري بود اعجازآمیز و بیانگر حقانیت دعوت رسول اکرم ص.
*** این نعمت عظیم و خیر فراوان شکرانه عظیم لازم دارد،هر چند شکر مخلوق هرگز حق نعمت خالق را ادا نمی کند، بلکه
توفیق شکرگزاري خود نعمت دیگري است از ناحیه او لذا می فرماید:"اکنون که چنین است،فقط براي پروردگارت نماز
بخوان و قربانی کن"( فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ ).
آري بخشنده نعمت او است،بنا بر این نماز و عبادت و قربانی که آن هم نوعی عبادت است براي غیر او معنی ندارد،مخصوصا
با توجه به مفهوم"رب" که حکایت از تداوم نعمتها و تدبیر و ربوبیت پروردگار می کند.
کوتاه سخن اینکه"عبادت"خواه به صورت نماز باشد،یا قربانی کردن مخصوص"رب"و ولی نعمت است،و او منحصرا ذات
پاك خدا است.
ص : 372
این در برابر اعمال مشرکان است که براي بتها سجده و قربانی می کردند، در حالی که نعمتهاي خود را از خدا می دانستند!و
به هر حال تعبیر"لربک" دلیل روشنی است بر مساله لزوم قصد قربت در عبادات.
بسیاري از مفسران معتقدند که منظور نماز روز عید قربان،و قربانی کردن در همان روز است،ولی ظاهرا مفهوم آیه مفهوم عام
و گسترده اي است هر چند نماز و قربانی روز عید یکی از مصداقهاي روشن آن است.
تعبیر به" وَ انْحَرْ "از ماده"نحر"که مخصوص کشتن شتر است،شاید به خاطر این است که در میان قربانیها شتر از اهمیت
بیشتري برخوردار بود، و مسلمانان نخستین علاقه بسیار به آن داشتند،و قربانی کردن شتر بدون ایثار و گذشت ممکن نبود.
در اینجا دو تفسیر دیگر براي آیه فوق ذکر شده است:
-1 منظور از جمله" وَ انْحَرْ "رو به قبله ایستادن به هنگام نماز است، چرا که ماده"نحر"به معنی گلوگاه می باشد،سپس عرب
آن را معنی"مقابله با هر چیز"استعمال کرده است،و لذا می گویند"منازلنا تتناحر"یعنی:
"منزلهاي ما در مقابل یکدیگر است".
-2 منظور بلند کردن دستها به هنگام تکبیر و آوردن آن در مقابل گلوگاه و صورت است،در حدیثی می خوانیم:"هنگامی که
این سوره نازل شد پیغمبر اکرم ص از جبرئیل سؤال فرمود:این"نحیره" ( 1)اي که پروردگارم مرا به آن مامور ساخته چیست؟
ص : 373
1) "نحیره"به معنی آخرین روز ماه است،چرا که در آن روز انسان به استقبال ماه نو می رود،و بعضی آن را به معنی -1
آخرین شب و روز ماه گرفته اند، بنا بر این معنی روایت چنین می شود"این استقبال از ماه آینده که خدا مرا به آن امر کرده
چیست؟و لذا جبرئیل گفت"نحیره"نیست.
"جبرئیل"عرض کرد:"این نحیره نیست،بلکه خداوند به تو دستور می دهد هنگامی که وارد نماز می شوي موقع تکبیر،دستها
را بلند کن،و همچنین هنگامی که رکوع می کنی یا سر از رکوع برمی داري،و یا سجده می کنی، چرا که نماز ما و نماز
فرشتگان در هفت آسمان همین گونه است،و براي هر چیزي زینتی است،و زینت نماز بلند کردن دستها در هر تکبیر است"
.(1)
و در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که در تفسیر این آیه با دست مبارکش اشاره کرده و فرمود:"منظور این است که
.( دستها را اینگونه در آغاز نماز بلند کنی به طوري که کف آنها رو به قبله باشد" ( 2
ولی تفسیر اول از همه مناسبتر است،چرا که منظور نفی اعمال بت پرستان است که عبادت و قربانی را براي غیر خدا می
کردند،ولی با این حال جمع میان همه معانی و روایاتی که در این باب رسیده است هیچ مانعی ندارد و به خصوص اینکه در
باره بلند کردن دست به هنگام تکبیرات روایات متعددي در کتب شیعه و اهل سنت نقل شده است،به این ترتیب آیه مفهوم
جامعی دارد که اینها را نیز شامل می شود.
*** و در آخرین آیه این سوره با توجه به نسبتی که سران شرك به آن حضرت می دادند می فرماید:"تو ابتر و بلا عقب
شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ ). 􀀀 نیستی،دشمن تو ابتر است"!( إِنَّ
"شانئ"از ماده"شنئان"(بر وزن ضربان)به معنی عداوت و کینه- ورزي و بد خلقی کردن است،"و"شانئ"کسی است که
داراي این وصف باشد.
ص : 374
. 1 و 2) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 550 -1
-2
قابل توجه اینکه:"ابتر"در اصل به معنی"حیوان دم بریده"است ( 1)و انتخاب این تعبیر از سوي دشمنان اسلام به منظور هتک و
توهین بود،و تعبیر "شانئ"بیانگر این واقعیت است که آنها در دشمنی خود حتی کمترین ادب را نیز رعایت نمی کردند،یعنی
عداوتشان آمیخته با قساوت و رذالت بود،در حقیقت قرآن می گوید:این لقب خود شما است نه پیغمبر اکرم ص.
از سوي دیگر همانگونه که در شان نزول سوره گفته شد:قریش انتظار مرگ پیامبر ص و برچیده شدن بساط اسلام را
داشتند،چرا که می گفتند او بلا عقب است،قرآن می گوید تو بلا عقب نیستی،دشمنان تو بلا عقب اند! ***
نکته ها:
اشاره
-1 "فاطمه(ع)"و"کوثر"
گفتیم"کوثر"یک معنی جامع و وسیع دارد،و آن"خیر کثیر و فراوان" است،و مصادیق آن زیاد است،ولی بسیاري از بزرگان
اللّ علیها) دانسته اند،چرا که شان نزول آیه
􀀀
علماي شیعه یکی از روشنترین مصداقهاي آن را وجود مبارك"فاطمه زهرا"(سلام ه
می گوید:آنها پیغمبر اکرم ص را متهم می کردند که بلا عقب است،قرآن ضمن نفی سخن آنها می گوید:"ما به تو کوثر
دادیم".
از این تعبیر استنباط می شود که این"خیر کثیر"همان فاطمه زهرا ع است، زیرا نسل و ذریه پیامبر ص به وسیله همین دختر
گرامی در جهان انتشار یافت نسلی که نه تنها فرزندان جسمانی پیغمبر بودند،بلکه آئین او و تمام ارزشهاي
ص : 375
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 548 -1
اسلام را حفظ کردند،و به آیندگان ابلاغ نمودند،نه تنها امامان معصوم اهل بیت ع که آنها حساب مخصوص به خود
دارند،بلکه هزاران هزار از فرزندان فاطمه ع در سراسر جهان پخش شدند که در میان آنها علماي بزرگ و نویسندگان و فقها
و محدثان و مفسران والا مقام و فرماندهان عظیم بودند که با ایثار و فداکاري در حفظ آئین اسلام کوشیدند.
در اینجا به بحث جالبی از"فخر رازي"برخورد می کنیم که در ضمن تفسیرهاي مختلف کوثر می گوید:
قول سوم این است که این سوره به عنوان رد بر کسانی نازل شده که عدم وجود اولاد را بر پیغمبر اکرم ص خرده می
گرفتند،بنا بر این معنی سوره این است که خداوند به او نسلی می دهد که در طول زمان باقی می ماند،ببین چه اندازه از اهل
بیت را شهید کردند،در عین حال جهان مملو از آنها است، این در حالی است که از بنی امیه(که دشمنان اسلام بودند)شخص
قابل ذکري در دنیا باقی نماند،سپس بنگر و ببین چقدر از علماي بزرگ در میان آنها است،مانند باقر و صادق و رضا و نفس
.( زکیه ( 1)و ( 2
***
-2 اعجاز این سوره
این سوره در حقیقت سه پیشگویی بزرگ در بردارد:از یک سو اعطاء خیر کثیر را به پیغمبر نوید می دهد(گر چه"اعطینا"به
صورت فعل ماضی است،ولی ممکن است از قبیل مضارع مسلم باشد که در شکل ماضی بیان
ص : 376
اللّ "فرزند"امام حسن مجتبی"(ع)که به دست منصور دوانقی در سال 145
􀀀
1) "نفس زکیه"لقبی است براي"محمد بن عبد ه -1
هجري به شهادت رسید.
. 2) "تفسیر فخر رازي"جلد 32 صفحه 124 -2
شده)و این خیر کثیر تمام پیروزیها و موفقیتهایی را که بعدا نصیب پیغمبر اکرم ص شد،به هنگام نزول این سوره در مکه قابل
پیش بینی نبود،شامل می شود.
از سوي دیگر خبر می دهد که پیغمبر ص بلا عقب نخواهد بود،بلکه نسل و دودمان او به طور فراوان در جهان وجود خواهند
داشت.
از سوي سوم خبر می دهد که دشمنان او ابتر و بلا عقب خواهند بود،این پیشگویی نیز تحقق یافت،و چنان دشمنانش تار و مار
شدند که امروز اثري از آنها باقی نمانده است،در حالی که طوائفی همچون"بنی امیه"و"بنی عباس" که به مقابله با پیغمبر ص
و فرزندان او برخاستند روزي آن قدر جمعیت داشتند که فامیل و فرزندان آنها قابل شماره نبود،ولی امروز اگر هم چیزي از
آنها باقی مانده باشد هرگز شناخته نیست.
***
-3 ضمیر جمع در باره خدا براي چیست؟
قابل توجه اینکه در اینجا و در آیات فراوان دیگري از قرآن مجید خداوند با صیغه"متکلم مع الغیر"از خود یاد می کند می
فرماید:"ما"کوثر را به تو عطا کردیم! این تعبیر و مانند آن براي بیان عظمت و قدرت است،زیرا بزرگان هنگامی که از خود
سخن می گویند نه فقط از خود که از مامورانشان نیز خبر می دهند، و این کنایه از قدرت و عظمت و وجود فرمانبردارانی در
مقابل اوامر است.
در آیه مورد بحث کلمه"ان"نیز تاکید دیگري است بر این معنی، و تعبیر به"اعطیناك"و نه"آتیناك"دلیل بر این است که
خداوند"کوثر"را به حضرتش بخشیده و اعطا فرموده است،و این بشارتی است بزرگ به پیغمبر اکرم
ص : 377
تا در برابر یاوه گوئیهاي دشمنان قلب مبارکش آزرده نشود،و در عزم آهنینش فتور و سستی راه نیابد،و بداند تکیه گاه او
خدایی است که منبع همه خیرات است و خیر کثیر در اختیار او نهاده.
***خداوندا!ما را از برکات این"خیر کثیر"که به پیامبرت مرحمت فرمودي بی نصیب مگردان.
پروردگارا!تو می دانی ما آن حضرت و ذریه طاهرینش را از صمیم دل دوست داریم،ما را در زمره آنان محشور کن.
بارالها!عظمت او و آئینش بسیار است روز به روز بر این عظمت و عزت و شوکت بیفزاي.
آمین یا رب العالمین پایان سوره کوثر
ص : 378