109 ) سوره کافرون این سوره در مکه نازل شده و داراي 6 آیه است )
اشاره
ص : 379
محتوي و فضیلت سوره"کافرون"
این سوره در"مکه"نازل شده،و لحن و محتواي آن گواه روشنی بر این معنی است،همچنین شان نزولی که به خواست خدا
بعدا به آن اشاره می شود دلیل دیگري بر این مدعا است،و اینکه بعضی احتمال داده اند مدنی باشد بسیار بعید به نظر می
رسد.
لحن سوره نشان می دهد در زمانی نازل شده که مسلمانان در اقلیت بودند و کفار در اکثریت،و پیغمبر اکرم ص از ناحیه آنها
سخت در فشار بود، و اصرار داشتند او را به سازش با شرك بکشانند،پیامبر ص دست رد بر سینه همه آنها می زند،و آنها را به
کلی مایوس می کند،بدون آنکه بخواهد با آنها درگیر شود.
این سرمشقی است براي همه مسلمانان که در هیچ شرائطی در اساس دین و اسلام با دشمنان سازش نکنند،و هر وقت چنین
تمنایی از ناحیه آنها صورت گیرد آنها را کاملا مایوس کنند،مخصوصا در این سوره دو بار این معنی تاکید شده که "من
معبودهاي شما را نمی پرستم"و این تاکید براي مایوس ساختن آنها است،همچنین دوباره تاکید شده که"شما هرگز معبود
من،خداي یگانه را نمی پرستید"و این دلیلی است بر لجاجت آنها،و سرانجامش این است که "من و آئین توحیدیم،و شما و
آئین پوسیده شرك آلودتان"! در باره فضیلت این سوره روایات فراوانی نقل شده که حاکی از اهمیت فوق العاده محتواي آن
است از جمله:
در حدیثی(از پیغمبر اکرم ص نقل شده که فرمود:
ا من قرأ قُلْ ی
ص : 380
کافِرُونَ فکانما قرأ ربع القرآن و تباعدت عنه مرده الشیاطین،و برأ من الشرك،و یعافی من الفزع الاکبر: "کسی که أَیُّهَا الْ
سوره"قل یا ایها الکافرون"را بخواند گویی ربع قرآن را خوانده،و شیاطین طغیانگر از او دور می شوند،و از شرك پاك می
.( گردد، و از فزع(روز قیامت)در امان خواهد بود" ( 1
تعبیر به"ربع القرآن"شاید به خاطر آن است که حدود یک چهارم قرآن مبارزه با شرك و بت پرستی است،و عصاره آن در
این سوره آمده است،و دور شدن شیاطین سرکش به خاطر آن است در این سوره دست رد بر سینه مشرکان زده شده، و می
دانیم شرك مهمترین ابزار شیطان است.
نجات در قیامت نیز در درجه اول در گرو توحید و نفی شرك است،همان مطلبی که این سوره بر محور آن دور می زند.
در حدیث دیگري از پیغمبر اکرم ص می خوانیم:"مردي خدمتش آمد عرض کرد اي رسول خدا!براي این آمده ام که چیزي
به من یاد دهی که به هنگام خواب بخوانم،فرمود:
کافِرُونَ ثم نم علی خاتمتها فانها براءه من الشرك: "هنگامی که به بستر رفتی سوره یا ا أَیُّهَا الْ اذا اخذت مضجعک فاقرأ قُلْ ی
.( ایها الکافرون را بخوان،بعد از آن بخواب که این بیزاري از شرك است" ( 2
و نیز در روایتی از رسول خدا ص آمده است که به"جبیر بن مطعم" فرمود:"آیا دوست داري هنگامی که به سفر می روي از
ا بهترین یارانت از نظر زاد و توشه باشی؟گفت:آري پدرم و مادرم فدایت اي رسول خدا! فرمود:این پنج سوره را بخوان:" قُلْ ی
اللّ أَحَدٌ "،و" قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ "،و"
اللّ وَ الْفَتْحُ "،و" قُلْ هُوَ هُ
جاءَ نَصْرُ هِ ذا کافِرُونَ "،و" إِ أَیُّهَا الْ
ص : 381
. 1) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 551 -1
2) همان مدرك. -2
.( منِ الرَّحِیمِ "آغاز کن ( 1 اللّ الرَّحْ
النّ "،و قرائت خود را با" بِسْمِ هِ
اسِ بِر قُلْ أَعُوذُ بَِّ
کافِرُونَ ربع قرآن است،و هنگامی که از ا أَیُّهَا الْ و در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که می فرمود:"پدرم می گفت قُلْ ی
اللّ وحده:من تنها خدا را عبادت می کنم من تنها خدا را عبادت می کنم"
اللّ وحده،اعبد ه
آن فراغت می یافت می فرمود:اعبد ه
.(2)
***
ص : 382
. 1 و 2) "مجمع البیان"جلد 10 صفحه 551 -1
-2
[ [سوره الکافرون ( 109 ): آیات 1 تا 6
اشاره
ا ابِدٌ م ا ع لا أَن ا أَعْبُدُ ( 3) وَ ابِدُونَ م لا أَنْتُمْ ع ا تَعْبُدُونَ ( 2) وَ لا أَعْبُدُ م کافِرُونَ ( 1) ا أَیُّهَا اَلْ قُلْ ی ;lt;br/gt منِ اَلرَّحِیمِ اَللّ اَلرَّحْ
بِسْمِ هِ
( ا أَعْبُدُ ( 5) لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ ( 6 ابِدُونَ م لا أَنْتُمْ ع عَبَدْتُّمْ ( 4) وَ
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده مهربان 1-بگو اي کافران! 2-آنچه را شما می پرستید من نمی پرستم.
-3 و نه شما آنچه را من پرستش می کنم می پرستید.
-4 و نه من هرگز آنچه را شما پرستش کرده اید می پرستم.
ص : 383
-5 و نه شما آنچه را که من می پرستم عبادت می کنید.
-6 (حال که چنین است)آئین شما براي خودتان و آئین من براي خودم!
شان نزول:
در روایات آمده است که"این سوره در باره گروهی از سران مشرکان قریش نازل شده،مانند"ولید بن مغیره"و"عاص بن
وائل"و"حارث بن قیس" و"امیه بن خلف"و...گفتند:اي محمد!تو بیا از آئین ما پیروي کن،ما نیز از آئین تو پیروي می کنیم،و
تو را در تمام امتیازات خود شریک می سازیم،یک سال تو خدایان ما را عبادت کن!و سال دیگر ما خداي تو را عبادت می
کنیم،اگر آئین تو بهتر باشد ما در آن با تو شریک شده ایم،و بهره خود را گرفته ایم، و اگر آئین ما بهتر باشد تو در آئین ما
شریک شده و بهره ات را از آن گرفته اي! پیغمبر ص فرمود:پناه بر خدا که من چیزي را همتاي او قرار دهم! گفتند:لا اقل
بعضی از خدایان ما را لمس کن و از آنها تبرك بجوي ما تصدیق تو می کنیم و خداي تو را می پرستیم! پیامبر ص فرمود:من
منتظر فرمان پروردگارم هستم.
اللّ به مسجد الحرام آمد،در حالی که جمعی از سران قریش در
کافِرُونَ "نازل شد،و رسول ه ا أَیُّهَا الْ در این هنگام سوره" قُلْ ی
آنجا جمع بودند بالاي سر آنها ایستاد،و این سوره را تا آخر بر آنها خواند آنها وقتی پیام این سوره را شنیدند کاملا مایوس
.( شدند،و حضرت و یارانش را آزار دادند" ( 1
ص : 384
1) این شان نزول را بسیاري از مفسران با مختصر اختلافی در عبارات در تفاسیر خود آورده اند از - 1
جمله"طبرسی"در"مجمع البیان""قرطبی"در تفسیرش و"ابو الفتوح رازي"در تفسیر خود و"سیوطی"در"در المنثور".
تفسیر:
هرگز با بت پرستان سر سازش ندارم
آیات این سوره پیغمبر اکرم ص را مخاطب ساخته،می فرماید:
کافِرُونَ ). ا أَیُّهَا الْ "بگو اي کافران"( قُلْ ی
ا تَعْبُدُونَ ). لا أَعْبُدُ م *** "آنچه را شما می پرستید نمی پرستم"(
ا أَعْبُدُ ). ابِدُونَ م لا أَنْتُمْ ع *** "و نه شما آنچه را من پرستش می کنم می پرستید"( وَ
به این ترتیب جدایی کامل خط خود را از آنها مشخص می کند،و با صراحت می گوید:من هرگز بت پرستی نخواهم کرد،و
شما نیز با این لجاجت که دارید و با تقلید کورکورانه از نیاکان که روي آن اصرار می ورزید و با منافع نامشروع سرشاري که
از بت پرستان عائد شما می شود هرگز حاضر به خداپرستی خالص از شرك نیستید.
*** بار دیگر براي مایوس کردن کامل بت پرستان از هر گونه سازش بر سر توحید و بت پرستی می افزاید:"و نه من هرگز
ا عَبَدْتُّمْ ). ابِدٌ م ا ع لا أَن آنچه را شما پرستش کرده اید می پرستم"( وَ
ا أَعْبُدُ ). ابِدُونَ م لا أَنْتُمْ ع *** "و نه شما آنچه را که من می پرستم عبادت می کنید"( وَ
ص : 385
بنا بر این اصرار بیجا در مصالحه بر سر مساله بت پرستی نکنید که این امر غیر ممکن است.
*** "حال که چنین است آئین شما براي خودتان و آئین من براي خودم" ( لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ ).
بسیاري از مفسران تصریح کرده اند که منظور از"کافرون"در اینجا گروه خاصی از سران بت پرستان مکه اند،بنا بر این"الف و
لام"در"الکافرون" به اصطلاح براي"عهد"است،نه براي"جمع".
ممکن است دلیل آنها بر این مطلب علاوه بر آنچه در شان نزول گفته شد این باشد که بسیاري از بت پرستان مکه سرانجام
ایمان آوردند،بنا بر این اگر می گوید نه شما معبود مرا عبادت می کنید و نه من معبود شما را حتما در مورد آن گروهی از
سران شرك و کفر است که تا پایان عمر هرگز ایمان نیاوردند و گرنه بسیاري از مشرکان به هنگام فتح مکه فوج فوج وارد
اسلام شدند.
***
در اینجا چند سؤال مطرح است که باید به آن پاسخ گفت:
اشاره
-1 چرا سوره با فرمان"قل"(بگو)شروع شده است:
کافِرُونَ "بدون اینکه"قل"در آغاز آن باشد؟و به تعبیر دیگر:پیغمبر ص باید دستور ا أَیُّهَا الْ آیا بهتر این نبود گفته شود" ی
کافِرُونَ "را به آنها بگوید:نه اینکه جمله" قُلْ "را نیز تکرار کند. ا أَیُّهَا الْ خداوند را اجرا کند و جمله" ی
پاسخ این سؤال با توجه به محتواي سوره روشن است،زیرا مشرکان عرب پیغمبر اکرم ص را دعوت به سازش بر سر بتها کرده
بودند.و او می بایست این
ص : 386
مطلب را از خود نفی کند،و بگوید:من هرگز تسلیم شما نمی شوم،و عبادتم را با شرك آلوده نمی کنم اگر کلمه"قل"در
ا تَعْبُدُونَ "(من آنچه را شما عبادت می لا أَعْبُدُ م آغاز این سوره نباشد سخن سخن خدا خواهد شد،و در این صورت جمله"
کنید نمی پرستم)و امثال آن مفهومی نخواهد داشت.
بعلاوه چون کلمه"قل"در پیام جبرئیل از سوي خدا بوده،پیغمبر اکرم ص موظف است که براي حفظ اصالت قرآن آن را عینا
بازگو کند،و این خود نشان می دهد که"جبرئیل"و"رسول اکرم"ص در نقل وحی الهی کمترین تغییري نداده اند،و عملا
ا یَکُونُ لِی أَنْ ثابت کرده اند مامورانی هستند گوش بر فرمان الهی، همانگونه که در آیه 15 سوره یونس می خوانیم: قُلْ م
ی إِلَیَّ :"بگو من حق ندارم که قرآن را از پیش خود تغییر دهم من فقط از چیزي پیروي ا یُوح إِلاّ م
اءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْق
می کنم که بر من وحی می شود".
***
-2 مگر بت پرستان منکر خدا بودند؟
می دانیم بت پرستان هرگز خدا را انکار نمی کردند،و طبق صریح آیات قرآن اگر از خالق آسمان و زمین از آنها سؤال می
.( اللّ (لقمان 25
اتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ هُ ماو شد می گفتند:خدا است: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّ
پس چگونه در این سوره می گوید:"نه من معبود شما را می پرستم و نه شما معبود مرا"؟ پاسخ این سؤال نیز با توجه به اینکه
بحث از مساله خلقت نیست،بلکه از مساله عبادت است،روشن می شود،بت پرستان خالق جهان را"خدا"می دانستند، ولی
معتقد بودند باید بتها را"عبادت"کرد،تا آنها واسطه در درگاه خدا شوند، یا اینکه اصلا ما لایق این نیستیم که خدا را پرستش
کنیم،بلکه باید بتهاي
ص : 387
جسمانی را پرستش کنیم،اینجاست که قرآن قلم سرخ بر اوهام و پندارهاي آنها می کشد،و می گوید عبادت باید فقط براي
خدا باشد،نه بتها،و نه هر دو! ***
-3 این تکرار براي چیست؟
در اینکه آیا تکرار نفی عبادت بتها از ناحیه پیغمبر ص و نفی عبادت خدا از ناحیه مشرکان،براي چیست؟گفتگو بسیار است.
جمعی معتقدند که این تکرار براي تاکید و مایوس کردن کامل مشرکان، و جدا نمودن مسیر آنها از مسیر اسلام است،و اثبات
عدم امکان سازش میان توحید و شرك می باشد،و به تعبیر دیگر چون آنها در دعوت پیغمبر اکرم ص به سوي شرك اصرار
می ورزیدند و تکرار می کردند قرآن نیز رد آنها را تکرار می کند.
در حدیثی آمده است که"ابو شاکر دیصانی"(یکی از زنادقه عصر امام صادق ع از یکی از یاران امام صادق بنام"ابو جعفر
احول"(محمد بن علی نعمانی کوفی معروف به مؤمن طاق)از دلیل تکرار این آیات سؤال کرد و گفت آیا شخص حکیم
ممکن است اینچنین تکراري در کلامش باشد؟ ابو جعفر احول چون در اینجا پاسخی نداشت وارد مدینه شد خدمت امام
صادق ع رسید،و در این باره سؤال کرد،امام ع فرمود:سبب نزول این آیات و تکرار آن این بود که قریش به رسول خدا
پیشنهاد کردند که یک سال تو خدایان ما را بپرست،سال دیگر ما خداي تو را می پرستیم،و همچنین سال بعد تو خدایان ما را
بپرست و سال دیگر(سال چهارم)ما خداي تو را می پرستیم، آیات فوق نازل شد و تمام این پیشنهادها را نفی کرد.
هنگامی که ابو جعفر"احول"این پاسخ را براي"ابو شاکر"بیان کرد
ص : 388
او گفت:هذا ما حمله الإبل من الحجاز!:"این باري است که شتران از حجاز آورده اند" ( 1)(اشاره به اینکه سخن تو نیست و
گفتار امام صادق ع است).
بعضی دیگر گفته اند:این تکرار به خاطر این است که یکی ناظر به حال می باشد و دیگري ناظر به آینده،یعنی نه در حال و نه
در آینده هرگز معبود شما را پرستش نمی کنم! ولی ظاهرا شاهدي براي این تفسیر وجود ندارد.
تفسیر سومی نیز براي این تکرار گفته اند که"اولی"اختلاف در معبودها را بیان می کند،و دومی اختلاف در عبادت را،یعنی نه
معبودهاي شما را هرگز می پرستم،و نه چگونگی عبادت من همچون شما است،زیرا عبادت من خالصانه و خالی از هر گونه
شرك است.
.( بعلاوه عبادت شما از بتها از روي تقلید کورکورانه نیاکان است و عبادت من نسبت به خدا از روي تحقیق و شکر است ( 2
ولی ظاهر این است که این تکرار براي تاکید است،همانگونه که در بالا توضیح داده ایم و در حدیث امام صادق ع نیز اشاره
به آن شده بود.
در اینجا تفسیر چهارمی نیز وجود دارد و آن اینکه در آیه دوم می فرماید:
"آنچه را که شما اکنون می پرستید من پرستش نمی کنم"و در آیه چهارم می فرماید:
"من در گذشته نیز معبودهاي شما را نمی پرستیدم تا چه رسد به امروز".
این تفاوت با توجه به اینکه در آیه دوم"تعبدون"به صورت فعل مضارع
ص : 389
. 1) "تفسیر علی بن ابراهیم"جلد 2 صفحه 445 -1
2) بنا بر این تفسیر"ما"در آیه دوم و سوم"ما موصوله"است،و در آیه چهارم و پنجم"مصدریه"است(این وجه را ابو الفتوح -2
رازي به عنوان یکی از تفسیرهاي آیه در جلد 12 صفحه 192 آورده مرحوم طبرسی نیز ذیل آیات مورد بحث به آن اشاره
کرده است).
.( و"عبدتم"در آیه چهارم به صورت فعل ماضی است بعید به نظر نمی رسد ( 1
هر چند این تفسیر فقط تکرار آیه دوم و چهارم را حل می کند اما تکرار آیه سوم و پنجم هم چنان به قوت خود باقی است
.(2)
***
-4 آیا مفهوم آیه" لَکُمْ دِینُکُمْ ..."جواز بت پرستی است؟!
گاهی چنین تصور شده که آخرین آیه این سوره که می گوید:"آئین شما براي خودتان،و آئین من براي خودم"همان
مفهوم"صلح کل"را دارد، و به آنها اجازه می دهد که بر آئینشان بمانند،چرا که اصرار بر پذیرش آئین اسلام نمی کند! ولی
این پندار بسیار سست و بی اساس است،زیرا لحن آیات به خوبی نشان می دهد که این تعبیر نوعی تحقیر و تهدید است،یعنی
ذا آئین شما به خودتان ارزانی باد!و به زودي عواقب نکبت بار آن را خواهید دید،شبیه آنچه در آیه 55 سوره قصص آمده: وَ إِ
جاهِلِینَ :"مؤمنان هر گاه سخن لغوي را نَبْتَغِی الْ لامٌ عَلَیْکُمْ لا مالُکُمْ سَ ا وَ لَکُمْ أَعْ مالُن ا أَعْ الُوا لَن سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ ق
بشنوند از آن روي می گردانند،و می گویند:اعمال ما براي ما و اعمال شما براي خودتان،سلام بر شما(سلام وداع و جدایی)ما
طالب جاهلان نیستیم"! شاهد گویاي این مطلب صدها آیه قرآن مجید است که شرك را در تمام اشکالش می کوبد،و از هر
کاري منفورتر می شمرد،و گناهی نابخشودنی می داند.
ص : 390
1) بنا بر این"عابد"که اسم فاعل است نیز در این آیه باید معنی ماضی بدهد. -1
2) ضمنا باید توجه داشت که"ما موصوله"هر چند غالبا براي غیر ذوي العقول می آید بسیار دیده شده که در ذوي العقول -2
نیز به کار می رود،آیات قرآن نیز شاهد بر این مدعی است.
جوابهاي دیگري از این سؤال نیز داده اند،مانند اینکه آیه محذوفی دارد و در تقدیر چنین است:لکم جزاء دینکم و لی جزاء
دینی،"جزاي دین شما براي شما،و جزاي دین من براي من".
دیگر اینکه:"دین"در اینجا به معنی جزا است،و آیه نیز هیچ محذوفی ندارد،و مفهومش این است شما جزاي خودتان را می
.( گیرید و من هم جزاي خودم را ( 1
ولی تفسیر و پاسخ اول مناسبتر به نظر می رسد.
***
-5 او هرگز یک لحظه با شرك سازش نکرد
آنچه در این سوره آمده در واقع بیانگر این واقعیت است که توحید و شرك دو برنامه متضاد و دو مسیر کاملا جدا می باشد،و
هیچ شباهتی با یکدیگر ندارند،توحید انسان را به خدا مربوط می سازد،در حالی که شرك او را از خدا بیگانه می کند.
توحید رمز وحدت و یگانگی در تمام زمینه ها است در حالی که شرك مایه تفرقه و پراکندگی در همه شؤون است.
توحید انسان را از عالم ماده و جهان طبیعت بالا می برد،و در ما وراي طبیعت به وجود بی انتهاي الهی پیوند می دهد،در حالی
که شرك انسان را در چاه طبیعت سرنگون می سازد،و به موجودات محدود و ضعیف و فانی پیوند می دهد.
به همین دلیل پیغمبر اکرم ص و تمام انبیاء عظام نه تنها یک لحظه با شرك سازش نکردند،بلکه نخستین و مهمترین برنامه آنها
مبارزه با آن بود.
ص : 391
1) ضمنا باید توجه داشت که"دین"در جمله"و لی دین"مکسور است و کسره آن دلالت بر یاء محذوف می کند و در -1
واقع"و لی دینی"است.
امروز نیز همه پویندگان راه حق و علماء و مبلغان این آئین باید همین خط را ادامه دهند،و در همه جا برائت و بیزاري خود را
از هر گونه شرك و سازش با مشرکان اعلام دارند.
این است راه اصیل اسلام.
***خداوندا!ما را از هر گونه شرك و افکار و اعمال شرك آلود بر کنار دار پروردگارا!وسوسه هاي مشرکین عصر ما نیز
خطرناك است،ما را از گرفتاري دام آنها حفظ کن.
بارالها!به ما آن چنان شجاعت و صراحت و قاطعیتی مرحمت فرما که همچون پیغمبر اکرم ص هر گونه پیشنهاد سازش با کفر
و شرك را رد کنیم.
آمین یا رب العالمین پایان سوره کافرون ***
ص : 392