113 ) سوره فلق این سوره در مکه نازل شده و داراي 5 آیه است )
اشاره
ص : 453
محتوي و فضیلت سوره"فلق"
جمعی معتقدند که این سوره در مکه نازل شده است هر چند جمعی دیگر از مفسران آن را"مدنی"می دانند.
محتواي این سوره تعلیماتی است که خداوند به پیغمبر اکرم ص خصوصا و به سایر مسلمانان عموما،در زمینه پناه بردن به ذات
پاك او از شر همه اشرار می دهد،تا خود را به او بسپارند،و در پناه او از شر هر موجود صاحب شر در امان بدارند.
در باره شان نزول این سوره روایاتی در غالب کتب تفسیر نقل شده که مطابق آنها پیغمبر اکرم ص به وسیله بعضی از یهود
مورد سحر قرار گرفته، و بیمار شده بود،جبرئیل نازل شد و محل ابزار سحر را که در چاهی پنهان کرده بودند نشان داد،آن را
بیرون آوردند،سپس این سوره را خواندند،و حال پیغمبر اکرم ص بهبود یافت.
ولی مرحوم طبرسی و بعضی دیگر از محققان اینگونه روایات را که سند آن فقط به دو نفر"ابن عباس"و"عایشه"منتهی می
شود زیرا سؤال قرار دادند، زیرا:
اولا سوره طبق مشهور مکی است و لحن آن نیز لحن سوره هاي مکی را دارد،در حالی که درگیري پیامبر ص با یهود در
مدینه بوده است و این خود دلیلی است بر عدم اصالت اینگونه روایات.
از سوي دیگر اگر پیغمبر اکرم ص به این آسانی مورد سحر ساحران قرار گیرد تا آنجا که بیمار شود و در بستر بیفتد،به آسانی
ممکن است او را از مقاصد بزرگش بازدارند،مسلما خداوندي که او را براي چنان ماموریت و رسالت
ص : 454
عظیمی فرستاده از نفوذ سحر ساحران حفظ خواهد کرد،تا مقام والاي نبوت بازیچه دست آنها نشود.
از سوي سوم اگر بنا شود سحر در جسم پیغمبر ص اثر بگذارد ممکن است این توهم در مردم پیدا شود که سحر در روح او نیز
مؤثر است،و ممکن است افکارش دستخوش سحر ساحران گردد،و این معنی اصل اعتماد به پیامبر ص را در افکار عمومی
متزلزل می سازد.
إِلاّ رَجُلًا
الظّ إِنْ تَتَّبِعُونَ
الَ الِمُونَ و لذا قرآن مجید این معنی را نفی می کند که پیغمبر"مسحور"شده باشد می فرماید: وَ ق
لا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا :"ظالمان گفتند شما از یک انسان سحره شده اي پیروي می الَ فَضَلُّوا فَ مَسْحُوراً اُنْظُرْ کَیْفَ ضَ رَبُوا لَکَ الْأَمْث
.( کنید،ببین چگونه براي تو مثلها زدند و گمراه شدند؟آن چنان که نمی توانند راه را پیدا کنند"!(فرقان 8 و 9
"مسحور"در اینجا خواه به معنی کسی باشد که از نظر عقلی سحر شده یا در جسمش،در هر صورت گواه بر مقصود ما است.
به هر حال با چنین روایات مشکوکی نمی توان قداست مقام نبوت را زیر سؤال برد،و در فهم آیات بر آنها تکیه کرد.
در باره فضیلت این سوره از پیغمبر اکرم ص نقل شده است که فرمود:
انزلت علی آیات لم ینزل مثلهن:المعوذتان: "آیاتی بر من نازل شده که همانند آنها نازل نشده است،و آن دو
.( سوره"فلق"و"ناس"است" ( 1
اللّ أَحَ دٌ "را بخواند به
و در حدیث دیگري از امام باقر ع می خوانیم:"کسی که در نماز"وتر" سوره"فلق"و"ناس"و" قُلْ هُوَ هُ
.( او گفته می شود اي بنده خدا بشارت باد بر تو خدا نماز وتر تو را قبول کرد" ( 2
ص : 455
. 1 و 2) "نور الثقلین"جلد 5 صفحه 716 و"مجمع البیان"جلد 10 صفحه 567 -1
-2
و باز در روایتی از پیغمبر اکرم ص می خوانیم که به یکی از یارانش فرمود می خواهی دو سوره به تو تعلیم کنم که برترین
سوره هاي قرآن است؟ عرض کرد:آري اي رسول خدا!حضرت معوذتان(سوره فلق و سوره ناس)را به او تعلیم کرد،سپس آن
دو را در نماز صبح قرائت نمود و به او فرمود:
.( هر گاه برمی خیزي و می خوابی آنها را بخوان ( 1
روشن است اینها براي کسانی است که روح و جان و عقیده و عمل خود را با محتواي آن هماهنگ سازند.
***
ص : 456
. 1) "نور الثقلین"جلد 5 صفحه 716 و"مجمع البیان"جلد 10 صفحه 567 -1
[ [سوره الفلق ( 113 ): آیات 1 تا 5
اشاره
اَلنَّفّ
اتِ ذا وَقَبَ ( 3) وَ مِنْ شَرِّ اث اسِقٍ إِ ا خَلَقَ ( 2) وَ مِنْ شَرِّ غ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ اَلْفَلَقِ ( 1) مِنْ شَرِّ م ;lt;br/gt منِ اَلرَّحِیمِ اَللّ اَلرَّحْ
بِسْمِ هِ
( ذا حَسَدَ ( 5 حاسِدٍ إِ فِی اَلْعُقَدِ ( 4) وَ مِنْ شَرِّ
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده مهربان 1-بگو پناه می برم به پروردگار سپیده صبح.
-2 از شر تمام آنچه آفریده است.
-3 و از شر هر موجود مزاحمی هنگامی که وارد می شود.
-4 و از شر آنها که در گره ها می دمند(و هر تصمیمی را سست می کنند).
-5 و از شر هر حسودي هنگامی که حسد می ورزد.
تفسیر:
پناه می برم به پروردگار سپیده دم!
در نخستین آیه به شخص پیغمبر ص به عنوان یک الگو و پیشوا چنین
ص : 457
دستور می دهد:"بگو:پناه می برم به پروردگار سپیده صبح"که دل سیاهی شب را می شکافد( قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ ).
ا خَلَقَ ). *** "از شر تمام آنچه آفریده است"( مِنْ شَرِّ م
از شر همه موجودات شرور،انسانهاي شرور،جن و حیوانات و حوادث و پیشامدهاي شر و از شر نفس اماره.
"فلق"(بر وزن شفق)از ماده"فلق"(بر وزن خلق)در اصل به معنی شکافتن چیزي و جدا کردن بعضی از بعضی دیگر است،و از
آنجا که به هنگام دمیدن سپیده صبح پرده سیاه شب می شکافد،این واژه به معنی طلوع صبح،به کار رفته،همانگونه
که"فجر"نیز به همین مناسبت بر طلوع صبح اطلاق می شود.
بعضی آن را به معنی همه موالید و تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه می دانند،چرا که تولد این موجودات که
با شکافتن دانه و تخم و مانند آن صورت می گیرد از عجیب ترین مراحل وجود آنها است،و در حقیقت هنگام تولد جهش
عظیمی در آن موجود رخ می دهد و از جهانی به جهان دیگري گام می نهد.
ي یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ "خداوند شکافنده دانه الِقُ الْحَبِّ وَ النَّو اللّ ف
در آیه 95 انعام می خوانیم: إِنَّ هَ
و هسته است،زنده را از مرده خارج می سازد،و مرده را از زنده".
بعضی نیز مفهوم"فلق"را از این هم گسترده تر گرفته اند،و آن را به هر گونه آفرینش و خلقت اطلاق کرده اند،چرا که با
آفرینش هر موجود پرده عدم شکافته می شود و نور وجود آشکار می گردد.
هر یک از این معانی سه گانه(طلوع صبح-تولد موجودات زنده-آفرینش هر موجود)پدیده اي است عجیب که دلیل بر عظمت
پروردگار و خالق و مدبر
ص : 458
آن است،و توصیف خداوند به این وصف داراي مفهوم و محتواي عمیقی است.
در بعضی از احادیث نیز آمده که"فلق"چاه یا زندانی در دوزخ است، و همچون شکافی در دل جهنم خودنمایی می کند.
این روایت ممکن است اشاره به مصداقی از مصداقهاي آن باشد نه اینکه مفهوم گسترده"فلق"را محدود کند.
ا خَلَقَ "مفهومش این نیست که آفرینش الهی در ذات خود شري دارد،چرا که آفرینش همان ایجاد است،و تعبیر به" مِنْ شَرِّ م
ایجاد و وجود خیر محض است،قرآن می گوید: اَلَّذِي أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ "همان خدایی که هر چه را آفرید نیکو آفرید"
.( (الم سجده- 7
بلکه شر هنگامی پیدا می شود که مخلوقات از قوانین آفرینش منحرف شوند و از مسیر تعیین شده جدا گردند،فی المثل نیش و
دندان برنده حیوانات یک حربه دفاعی براي آنها است که در برابر دشمنانشان به کار می برند همانند سلاحی که ما در مقابل
دشمن از آن استفاده می کنیم،اگر این سلاح به مورد به کار رود خیر است،اما اگر نابجا و در برابر دوست مصرف گردد شر
است.
وانگهی بسیاري از امور است که ما در ظاهر آنها را شر حساب می کنیم ولی در باطن خیر است مانند حوادث و بلاهاي
بیدارگر و هشدار دهنده که انسان را از خواب غفلت بیدار ساخته و متوجه خدا می کند اینها مسلما شر نیست.
اسِقٍ *** سپس در توضیح و تفسیر این مطلب می افزاید:"و از شر هر موجود مزاحمی هنگامی که وارد می شود "( وَ مِنْ شَرِّ غ
ذا وَقَبَ ). إِ
"غاسق"از ماده"غسق"(بر وزن شفق)به گفته"راغب"در"مفردات" به معنی شدت ظلمت شب است که در همان نیمه شب
ی غَسَقِ حاصل می شود،و لذا قرآن مجید به هنگام اشاره به پایان وقت نماز مغرب می فرماید: إِل
ص : 459
اللَّیْلِ ،و اینکه در بعضی از کتب لغت"غسق"به معنی تاریکی آغاز شب تفسیر شده،بعید به نظر می رسد،بخصوص اینکه ریشه
اصلی این لغت به معنی امتلاء(پر شدن)و سیلان است،و مسلما تاریکی شب هنگامی پر و لبریز می شود که به نیمه رسد،یکی
از مفاهیمی که لازمه این معنی است هجوم و حمله ور گشتن است،لذا در این معنی نیز استعمال شده.
بنا بر این معنی"غاسق"در آیه مورد بحث یا"فرد مهاجم"است،یا هر"موجود شرور"که از تاریکی شب براي حمله کردن
استفاده می کند، زیرا نه فقط حیوانات درنده و گزنده شب هنگام از لانه ها بیرون می آیند و زیان می رسانند،بلکه افراد شرور
و ناپاك و پلید نیز غالبا از تاریکی شب براي مقاصد سوء خود استفاده می کنند.
"وقب"(بر وزن شفق"از ماده"وقب"(بر وزن نقب)به معنی حفره و گودال است،سپس فعل آن به معنی ورود در گودال به کار
رفته،گویی موجودات شرور و زیان آور از تاریکی شب استفاده کرده،و با ایجاد حفره هاي زیانبار براي تحقق بخشیدن به
مقاصد پلید خود اقدام می کنند،یا اینکه این تعبیر اشاره به"نفوذ کردن"است.
النَّفّ فِی الْعُقَدِ ).
اتِ *** بعد می افزاید:"و از شر آنها که در گره ها می دمند"( وَ مِنْ شَرِّ اث
"نفاثات"از ماده"نفث"(بر وزن حبس)در اصل به معنی ریختن مقدار کمی از آب دهان است،و از آنجا که این کار با دمیدن
انجام می گیرد، "نفث"به معنی"نفخ"(دمیدن)نیز آمده است.
ولی بسیاري از مفسران"نفاثات"را به معنی"زنان ساحره"تفسیر
ص : 460
کرده اند(نفاثات جمع مؤنث است و مفرد آن"نفاثه"صیغه مبالغه از"نفث" می باشد)آنها اورادي را می خواندند و در گره
هایی می دمیدند و به این وسیله سحر می کردند،ولی جمعی آن را اشاره به زنان وسوسه گر می دانند که پی در پی در گوش
مردان،مخصوصا همسران خود،مطالبی را فرو می خوانند تا عزم آهنین آنها را در انجام کارهاي مثبت سست کنند،و وسوسه
هاي این گونه زنان در طول تاریخ چه حوادث مرگباري که بار نیاورده،و چه آتشها که بر نیفروخته و چه عزمهاي استواري را
که سست نساخته است.
.( فخر رازي می گوید زنان به خاطر نفوذ محبتهایشان در قلوب رجال،در آنان تصرف می کنند ( 1
این معنی در عصر و زمان ما از هر وقت ظاهرتر است زیرا یکی از مهمترین وسائل نفوذ جاسوسها در سیاستمداران جهان
استفاده از زنان جاسوسه است که با این"نفاثات فی العقد"قفلهاي صندوقهاي اسرار را می گشایند و از مرموزترین مسائل با
خبر می شوند و آن را در اختیار دشمن قرار می دهند.
بعضی نیز نفاثات را به"نفوس شریره"،و یا"جماعتهاي وسوسه گر"که با تبلیغات مستمر خود گره هاي تصمیم ها را سست می
سازند تفسیر نموده اند.
بعید نیست که آیه مفهوم عام و جامعی داشته باشد که همه اینها را شامل شود حتی سخنان سخن چینها،و نمامان که کانونهاي
محبت را سست و ویران می سازند.
البته باید توجه داشت که قطع نظر از شان نزول سابق نشانه اي در آیه نیست که منظور از آن خصوص سحر ساحران باشد،و به
فرض که آیه را چنین تفسیر کنیم دلیل بر صحت آن شان نزول نمی باشد،بلکه تنها دلیل بر این است
ص : 461
. 1) "تفسیر فخر رازي"جلد 32 صفحه 196 -1
که پیغمبر اکرم ص از شر ساحران به خدا پناه می برد،درست مثل اینکه افراد سالم از بیماري سرطان به خدا پناه می برند هر
چند هرگز مبتلا به آن نشده باشند.
ذا حَسَدَ ). حاسِدٍ إِ *** در آخرین آیه این سوره می فرماید:و از شر هر حسودي هنگامی که حسد می ورزد"( وَ مِنْ شَرِّ
این آیه نشان می دهد که حسد از بدترین و زشت ترین صفات رذیله است، چرا که قرآن آن را در ردیف کارهاي حیوانات
درنده و مارهاي گزنده،و شیاطین وسوسه گر قرار داده است.
***
نکته ها:
اشاره
-1 مهمترین منابع شر و فساد
در آغاز این سوره به پیغمبر اکرم ص دستور می دهد که از شر تمام مخلوقات شرور به خدا پناه برد،سپس در توضیح آن
اشاره به سه گونه شر می کند شر مهاجمین تاریک دل که از تاریکیها استفاده می کنند و حمله ور می شوند.
شر وسوسه گرانی که با سخنان و تبلیغات سوء خود اراده ها،ایمانها،عقیده ها محبتها و پیوندها را سست می کنند.
و شر حسودان.
از این اجمال و تفصیل چنین استفاده می شود که عمده شرور و آفات از همین جا سرچشمه می گیرد و مهمترین منابع شر و
فساد این سه منبع است و
ص : 462
این بسیار پر معنی و قابل تامل می باشد.
***
-2 تناسب آیات
قابل توجه اینکه در نخستین آیه این سوره به پیامبر ص دستور می دهد که به پروردگار"فلق"پناه برد،از شر تمام موجودات
ذي شر،انتخاب"رب فلق" شاید به خاطر این است که موجودات شرور نور و روشنایی سلامت و هدایت را قطع می کنند،ولی
پروردگار فلق شکافنده ظلمتها و تاریکیها است.
***
-3 تاثیر سحر
در جلد اول ذیل آیه 102 و 103 سوره"بقره"بحثهاي مفصلی در باره حقیقت سحر در زمانهاي گذشته و امروز،و حکم سحر
از نظر اسلام.و چگونگی تاثیر آن بحثهاي مشروحی داشتیم،و در آن مباحث تاثیر سحر را به طور اجمال پذیرفته ایم،ولی نه به
آن صورتی که پندارگرایان و افراد خرافی از آن سخن می گویند،براي توضیح بیشتر به همان بحث مراجعه فرمائید.
اما نکته اي که ذکر آن در اینجا لازم است این است که اگر در آیات مورد بحث به پیغمبر ص دستور می دهد که از سحر
ساحران یا مانند آن به خدا پناه برد،مفهومش این نیست که پیغمبر ص مورد سحر آنها قرار گرفته،بلکه درست به این می ماند
که پیغمبر ص از هر گونه اشتباه و خطا و گناه نیز به خدا پناه می برد،یعنی با استفاده از لطف خدا از این خطرات مصون می
ماند و اگر لطف خدا نبود امکان تاثیر سحر در حق او بود،این از یک سو.
اَلنَّفّ فِی الْعُقَدِ " ساحران باشد.
اتِ از سوي دیگر سابقا گفتیم دلیلی نداریم که منظور از" اث
***
ص : 463
-4 شر حسودان!
"حسد"یک خوي زشت شیطانی است که بر اثر عوامل مختلف مانند ضعف ایمان و تنگ نظري و بخل در وجود انسان پیدا
می شود،و به معنی درخواست و آرزوي زوال نعمت از دیگري است.
حسد سرچشمه بسیاري از گناهان کبیره است.
حسد همانگونه که در روایات وارد شده است ایمان انسان را می خورد و از بین می برد همانگونه که آتش هیزم را! همانگونه
که امام باقر ع می فرماید:
ان الحسد لیأکل الایمان کما تاکل النار الحطب
(1)
.
در حدیث دیگري از امام صادق آمده است
.( آفه الدین الحسد و العجب و الفخر :آفت دین"حسد"است و"خود بزرگ بینی"و"تفاخر" ( 2
این به خاطر آن است که حسود در واقع معترض به حکمت خدا است که که چرا به افرادي نعمت بخشیده؟و مشمول عنایت
اللّ مِنْ فَضْلِهِ .
اهُمُ هُ ا آت ی م النّ عَل
اس خود قرار داده است؟همانگونه که در آیه 54 نساء می خوانیم: أَمْ یَحْسُدُونَ کار حسد ممکن است به جایی رسد که حتی براي زوال نعمت از شخص محسود خود را به آب و آتش زند و نابود
کند،چنان که نمونه اش در داستانها و تواریخ معروف است.
در نکوهش حسد همین بس که نخستین قتلی که در جهان واقع شد از ناحیه"قابیل"نسبت به برادرش"هابیل"بر اثر
انگیزه"حسد"بود.
"حسودان"همیشه یکی از موانع راه انبیا و اولیا بوده اند،و لذا قرآن
ص : 464
. 1) "بحار الانوار"جلد 73 صفحه 237 -1
. 2) "همان مدرك"صفحه 248 -2
مجید به پیامبر ص دستور می دهد که از شر حاسدان به خدا و رب فلق پناه برد.
گر چه مخاطب در این سوره و سوره بعد شخص پیامبر ص است ولی مسلما منظور الگو و نمونه است و همه باید از شر
حسودان به خدا پناه برند.
خداوندا!ما نیز از شر حسودان به ذات مقدس تو پناه می بریم.
پروردگارا!از تو می خواهیم که خود ما را نیز از حسد نسبت به دیگران حفظ نمایی.
بارالها!ما را از شر نفاثات فی العقد و وسوسه گران در راه حق نیز محفوظ بدار.
آمین یا رب العالمین پایان سوره فلق ***
ص : 465
ص : 466
114 ) سوره ناس این سوره در مکه نازل شده و داراي 6 آیه است )
اشاره
ص :